Dlaczego ludzie akceptują zbyt niskie wynagrodzenia, kto na tym korzysta?

Część pracowników akceptuje zbyt niskie płace z powodów psychologicznych i społecznych. Badania wskazują, że kobiety w Polsce często akceptują niższe wynagrodzenia, co może wynikać z niższej samooceny i obawy przed brakiem możliwości znalezienia pracy. To zjawisko może być pogłębione przez dyskryminację płacową, zakorzenioną w wartościach kulturowych i tradycyjnych rolach społecznych, która jest akceptowana przez większość społeczeństwa. Innymi słowy, postrzeganie własnej wartości na rynku pracy może być zniekształcone przez czynniki niezależne od rzeczywistych umiejętności czy kwalifikacji.

Ograniczony dostęp do sieci kontaktów zawodowych może znacząco utrudniać drogę do podwyżek i awansu. Badania w Szwecji potwierdziły, że posiadanie więzi społecznych z lepiej wykształconymi współpracownikami zwiększa szanse na przejście do lepiej płatnej pracy. Dzieje się tak prawdopodobnie dzięki przepływowi wiedzy, poleceniom do pracy oraz zwiększeniu produktywności na poziomie firmy. Niestety, pracownicy o niskich płacach często nie mają takich powiązań. Pracownicy bardzo różniący się od swoich współpracowników mogą mieć trudności z uczestnictwem w zespołowym uczeniu się lub budowaniem relacji rozwojowych. Brak takich więzi zmniejsza indywidualne szanse na awans płacowy; na przykład pracownicy o niskich płacach bez żadnych powiązań mają o 2 procent niższą szansę na awans płacowy niż ci z 1-4 powiązaniami. Badania odrzuciły hipotezy, że korzyści z takich powiązań wynikają z ogólnego wzrostu płac w firmie, presji rówieśniczej czy zwiększonych szans na znalezienie lepszej pracy w innej firmie, sugerując, że przepływ wiedzy jest kluczowym mechanizmem.

Kto realnie zyskuje na istniejącym systemie nierówności i kto na tym korzysta? Dane z Polski wskazują, że nierówności dochodowe są jednymi z największych w Europie. W 2018 roku, górne 10% ludności w Polsce otrzymało 37,4% przychodu, podczas gdy dolne 50% miało zaledwie 21,5%. Wzrost dochodów od 2000 roku nie był równomierny; przeciętny roczny wzrost dochodu dla górnego 0,1% wyniósł 4,6%, podczas gdy średnia dla całej populacji to 3,2%. Największymi beneficjentami wzrostu gospodarczego są właściciele firm, mężczyźni i mieszkańcy dużych miast.

System podatkowy w Polsce ma znikomy wpływ na zmniejszenie nierówności dochodowych. Pomimo, że świadczenia socjalne i płaca minimalna pomagają, to system podatkowy jest regresywny dla najbogatszych, głównie z powodu niższego opodatkowania dochodów z działalności gospodarczej i niskiego obciążenia składkami społecznymi. Po uwzględnieniu opodatkowania i obowiązkowych odliczeń, górne 1% osób z najwyższymi dochodami ma nawet nieco wyższy udział w całkowitym dochodzie rozporządzalnym niż przed opodatkowaniem i odliczeniami (w dochodzie brutto) w porównaniu do klasy średniej. Oznacza to, że system redystrybucji w Polsce ma ograniczony wpływ na zmniejszanie ogólnych nierówności dochodowych, a w odniesieniu do klasy średniej może w rzeczywistości pogarszać jej pozycję finansową.

Według raportu „The evolution of the minimum wage in Poland and its consequences on labour market” opracowanego przez czasopismo naukowe Bank i Kredyt wpływ ustawodawstwa dotyczącego płacy minimalnej na dostępność pracy dla grup akceptujących niższe stawki jest złożony. W Polsce, gdzie obowiązuje krajowa płaca minimalna, od 2003 do 2023 roku jej nominalny poziom wzrósł o 384%. Stosunek płacy minimalnej do przeciętnego wynagrodzenia osiągnął prawie 50% w 2022 roku, co jest jednym z najwyższych wskaźników w UE. Jednak ze względu na znaczne różnice regionalne, w niektórych lokalnych rynkach pracy relacja ta przekroczyła 60%.

Badania wykazały, że wzrost płacy minimalnej w Polsce miał negatywny wpływ na zatrudnienie, szczególnie wśród młodych pracowników (15-24 lata), zwłaszcza w okresach znacznych podwyżek (2005-2010). Ten negatywny wpływ jest silniejszy w regionach słabiej rozwiniętych. Jednolita płaca minimalna może być szczególnie szkodliwa dla zatrudnienia w biedniejszych regionach. Z drugiej strony, pozytywny wpływ na zatrudnienie obserwuje się w grupach pracowników w wieku 50 lat i starszych, szczególnie w sektorze publicznym i dużych przedsiębiorstwach. Płaca minimalna przyczyniła się również do zmniejszenia różnic w płacach ze względu na płeć na niższych szczeblach wynagrodzeń, choć negatywnie wpłynęła na rentowność firm. Firmy często reagują na wzrost płacy minimalnej podnoszeniem cen, co przekłada się na inflację, zamiast obniżać zatrudnienie.

W kontekście mobilności zawodowej, struktura firm, a w szczególności powiązania społeczne w miejscu pracy, mogą utrudniać wejście na wyższe szczeble płacowe. Chociaż praca na niskim stanowisku często jest postrzegana jako "ślepą uliczkę" w karierze, może ona również stanowić "trampolinę" do lepszego zatrudnienia. Kluczową rolę odgrywa tu środowisko społeczne w firmie.

Akceptacja zbyt niskich wynagrodzeń wynika z połączenia czynników psychologicznych (niższa samoocena, obawy), ograniczonych sieci społecznych w pracy, które utrudniają dostęp do wiedzy i ofert, a także z systemowych nierówności rynkowych. Beneficjentami tego systemu są przede wszystkim osoby z górnej części rozkładu dochodów, w tym właściciele firm, mężczyźni i mieszkańcy dużych miast, którzy zyskują dzięki regresywnemu systemowi podatkowemu i wzrostowi dochodów z działalności gospodarczej. Jednolita płaca minimalna, choć mająca na celu ochronę, w praktyce może negatywnie wpływać na zatrudnienie młodych pracowników w biedniejszych regionach. Brak benefitów dodatkowo obciąża pracowników o niskich płacach, wpływając na ich kondycję finansową i motywację do pracy. Zrozumienie dynamik polskiego rynku pracy jest kluczowe dla tworzenia bardziej sprawiedliwych i efektywnych polityk zatrudnienia.