Zarobki w polskiej szarej strefie w 2004 roku

Nie ma na świecie gospodarki, w której nie istniałby problem szarej strefy. W Polsce, co dziesiąty pracownik podejmuje się pracy "na czarno". Praca "na czarno" to praca nierejestrowana w ZUS, wykonywana bez nawiązania stosunku pracy. Rodzaj pracy wykonywanej "na czarno" to najczęściej szeroko pojęte remonty i naprawy budowlano-instalacyjne jak również usługi budowlane. Takich prac częściej podejmują się mężczyźni niż kobiety. One natomiast wykonują lżejszą pracę, np. zajmują się opieką nad dziećmi i osobami starszymi. Do szarej strefy zalicza się też nielegalny handel. "Na czarno" często pracują korepetytorzy, osoby wykonujące płatnie wszelkie prace domowe, pracujące w ogrodzie czy na roli.
Zjawisko pracy nierejestrowanej jest dość trudne do zbadania, a wszelkie szacunki, które go dotyczą mogą być obarczone sporym błędem. Przykładowo świadczyć o tym może rozpiętość wskaźników dotyczących wielkości szarej strefy w 2004 roku - od 14,4% PKB według statystyk GUS do około 27% PKB według danych niezależnych ośrodków badawczych. Bank Światowy w 2004 roku oszacował polską szarą strefę na 26,7% PKB. Z tych samych statystyk wynika, że największe nasilenie tego zjawiska wystąpiło w Rosji (około 56% PKB), natomiast najmniejsze w Stanach Zjednoczonych - 8,8% PKB. Biorąc jednak pod uwagę rozmiar nielegalnej emigracji w tym kraju, wartość tego wskaźnika wydaje się być zaskakująco niska.
Wysokość poszczególnych wskaźników dotyczących szarej strefy jest różna w zależności od tego, jaką metodą prowadzone są badania, oraz jak szeroko jest definiowane pojęcie pracy nierejestrowanej.

Jednym z najważniejszych opracowań dotyczących tego zjawiska w Polsce są wspomniane statystyki GUS. Badanie zjawiska pracy nierejestrowanej jest częścią badań przeprowadzanych przy okazji generalnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). Pierwsze badanie pracy nierejestrowanej, zrealizowane przez statystykę publiczną jako część BAEL, przeprowadzone zostało w 1995 roku. Następnie powtórzono je w roku 1998 i 2004.

Pojęcie pracy nierejestrowanej, używane w analizie GUS należy rozumieć jako:

• pracę najemną wykonywaną bez nawiązania stosunku pracy (bez jakiejkolwiek pisemnej umowy pomiędzy pracodawcą i pracownikiem), bez względu na sektor własności, w tym również u osób fizycznych i w indywidualnych gospodarstwach rolnych;
• nierejestrowaną pracę wykonywaną na podstawie powołania, mianowania lub wyboru, z tytułu której pracownik nie uzyskuje uprawnień do korzystania ze świadczeń społecznych;
• pracę, której okres wykonywania nie jest zaliczany jako składkowy z punktu widzenia ZUS, a pracodawca nie odprowadza na konto ZUS i Funduszu Pracy odpowiednich sum z tytułu wypłacanego wynagrodzenia; od dochodów z pracy nierejestrowanej nie są płacone podatki osobiste;
• pracę na własny rachunek, jeśli z tytułu prowadzonej działalności gospodarczej nie są realizowane obowiązki finansowe wobec państwa (np. podatki).

Badanie pracy nierejestrowanej daje możliwość oszacowania skali zjawiska oraz zdiagnozowania jego głównych przyczyn. Opracowanie GUS pozwala dodatkowo na szczegółową charakterystykę pracy w szarej strefie pod względem jej rodzaju, częstotliwości wykonywania oraz osiąganych dochodów.

Dochody z pracy nierejestrowanej

Uzyskanie wiarygodnych danych dotyczących wysokości dochodów z pracy nierejestrowanej jest sprawą dość trudną. Z uwagi na fakt, iż podane wysokości są jedynie wartościami deklarowanymi, ich zgodność ze stanem rzeczywistym w dużym stopniu zależy od stopnia prawdomówności badanych. W badaniu przeprowadzonym przez GUS, trzech na czterech respondentów udzieliło informacji na temat uzyskiwanych dochodów z pracy w szarej strefie. Podania odpowiedzi odmówiło natomiast 26% ankietowanych.
Średni, miesięczny dochód z pracy "na czarno" w 2004 roku wyniósł 391,66 zł i był wyższy od poziomu z roku 1998 - wówczas kwota ta wynosiła 276 zł. Pracownicy szarej strefy, w mieście zarabiali o ponad 31 zł miesięcznie więcej niż osoby mieszkjące na wsi. Przeciętne zarobki z wykonanej pracy nierejestrowanej na wsi wyniosły 376,44 zł. Więcej zarabiali pracujący "na czarno" mężczyźni. Przeciętnie, ich dochód miesięczny wyniosił 423,60 zł, podczas gdy kobiety osiągały zarobki w wysokości 337,63 zł. W nieco "lepszej" sytuacji były kobiety na wsi. Tam różnica pomiędzy miesięcznymi zarobkami mężczyzny i kobiety wyniosła zaledwie niecałe 57 zł. Mężczyźni pracujący "na czarno" w miastach statystycznie zarabiali o 120 zł więcej niż pracujące w miastach kobiety.Jak widać na wykresie nr. 1, praktycznie co piąty respondent deklarował, iż dochód pochodzący z pracy w szarej strefie kształtuje się na poziomie 101-200 zł miesięcznie. Wśród stu osób podejmujących się pracy nierejestrowanej, szesnaście zarabiało miesięcznie od 201 zł do 300 zł a czternaście deklarowało wynagrodzenie w przedziale 51-100 zł. Dochody miesięczne z pracy nierejestrowanej nie przekraczające 50 zł osiągnęła co dziesiąta osoba pracująca "na czarno". 8% pracujących w szarej strefie szacowało swój miesięczny dochód z 2004 roku na ok. 400-500 zł. Wynagrodzenie na poziomie 601-700 zł i 701-800 zł miesięcznie deklarowało 5% respondentów. Co dziesiąta osoba zarobiła w ten sposób ponad 801 zł.
76% procent osób osiągało z pracy nierejestrowanej dochód poniżej 500 zł. Świadczyć to może o tym, iż dla części osób praca "na czarno" jest jedynie formą "dorabiania" do pensji.

Wykres 1. Procent respondentów deklarujących określone wysokości miesięcznych
zarobków za wykonaną pracę nierejestrowaną w Polsce, w roku 2004.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Analizując dochody osiągane z nierejestrowanej pracy przy dodatkowym kryterium jakim jest płeć pracownika można stwierdzić, że najwięcej osób podejmujących się takiej pracy (18% mężczyzn i 22% kobiet) zarabiało miesięcznie od 101 zł do 200 zł. Podobnie kształtują się proporcje dotyczące zarobków niższych niż 100 zł. Po 14% przedstawicieli obu płci zadeklarowało zarobki na poziomie od 51 do 100 zł. Dochód na poziomie 201-300 zł osiągało z pracy nierejestrowanej 14% mężczyzn i 20% kobiet. 8% mężczyzn i 10% kobiet pracujących "na czarno", zarabiało w 2004 roku miesięcznie od 301 do 400 zł. Wraz ze wzrostem wysokości wynagrodzeń w kolejnych przedziałach płacowych, różnice w proporcjach stają się coraz bardziej zauważalne. Wynagrodzenie powyżej 501 zł na miesiąc otrzymywało dwa razy więcej mężczyzn (28%) niż kobiet (14%). Zaledwie 1% kobiet zatrudnionych "na czarno" osiągał wynagrodzenie w przedziale od 701-800 zł. Mężczyzn zarabiających w tych granicach było 7%. Poziom 801 zł natomiast przekraczały zarobki 12% mężczyzn. Kobiet wykonujących pracę nierejestrowaną, otrzymujących wynagrodzenie wyższe niż 801 zł było mniej - jedynie 5%.Średni miesięczny dochód kobiet podejmujących się pracy "na czarno" wyniósł w 2004 roku 337,63 zł, podczas gdy zarobki mężczyzn były o ponad 85 zł wyższe i wynosiły przeciętnie 423,60 zł.

Wykres 2. Procent mężczyzn deklarujących określone wysokości miesięcznych zarobków
za wykonaną pracę nierejestrowaną w Polsce, w 2004 roku.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Wykres 3. Procent kobiet deklarujących określone wysokości miesięcznych zarobków za
wykonaną pracę nierejestrowaną w Polsce, w 2004 roku.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Na wysokość zarobków w szarej strefie mniejszy wpływ miało to, czy pracownik był mieszkańcem wsi czy miasta. Średni dochód z pracy nierejestrowanych pracowników w miastach wyniósł 407,78 zł. Statystyczny mieszkaniec wsi pracujący "na czarno" zarabiał miesięcznie w 2004 roku 376,44 zł.
Poniżej 50 zł zarabiało 10% mieszkańców miast i 12% osób zamieszkujących tereny wiejskie. Wynagrodzenie w przedziale 51-100 zł otrzymało 14% pracujących "na czarno" bez względu na miejsce zamieszkania. W przedziale 101-200 zł kształtowały się zarobki w szarej strefie 18% pracowników miejskich i 22% osób zamieszkujących tereny wiejskie. Powyżej 400 zł miesięcznie otrzymywało za pracę nierejestrowaną 33% pracowników mieszkających w mieście oraz 31% osób mieszkających na wsi. Powyżej 800 zł w skali miesiąca zarabiało w 2004 roku 10% pracowników szarej strefy, bez względu na miejsce zamieszkania.
Mniejsza różnica w średnim dochodzie osiąganym miesięcznie wystąpiła w przypadku zarobków kobiet i mężczyzn na wsi. Kobiety z terenów wiejskich zarabiały w szarej strefie o 57 zł mniej niż mężczyźni, przeciętnie zarabiający 395,64 zł. W mieście kobiety za wykonaną pracę nierejestrowaną otrzymywały w 2004 roku 336,66 zł w skali miesiąca. Mężczyźni mieszkający w mieście pracując "na czarno" zarabiali ponad 120 zł więcej.

Wykres 4. Procent respondentów deklarujących określone wysokości
miesięcznych zarobków za wykonaną pracę nierejestrowaną w Polsce w 2004 roku,
w zależności od miejsca zamieszkania.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

W przypadku, gdy praca nierejestrowana jest głównym źródłem dochodów, dochody z tej pracy są wyższe niż w przypadku pracy dodatkowej. W 2004 roku, zarobki (w pierwszym przypadku) wyniosły przeciętnie 448 zł w wypadku pracy głównej wobec 285 zł przy "dorabianiu na czarno". Wśród osób, dla których praca nierejestrowana stanowiła dominujące źródło dochodów, tylko 12% deklarowało zarobki wyższe niż 800 zł. Po 7% osób pracujących głównie "na czarno" otrzymywało dochody miesięczne na poziomie 601-700 zł i 701-800 zł. Czterech pracowników na stu, dla których praca w szarej strefie była głównym zajęciem miesięcznie zarabiało w przedziale 501-600 zł. Co dziesiąty respondent szacował swoje miesięczne wynagrodzenie za prace nierejestrowaną wykonaną w 2004 roku na 301-400 zł. Taki sam odsetek otrzymywał dochód zaliczany do przedziału o 100 zł wyższego. Najczęściej, pracownicy szarej strefy określali swoje miesięczne zarobki z 2004 roku, na 201-300 zł. Poniżej 200 zł zarabiało 33% pracujących "na czarno", traktujących to zajęcie jako główne źródło dochodu. W tym 6,5% osób deklarowało wynagrodzenie miesięczne poniżej 50 zł.

Tabela 1. Wysokość wynagrodzenia pracowników szarej strefy w Polsce w roku 2004,
ze względu na charakter pracy nierejestrowanej (praca główna lub dodatkowa).

Wysokość zarobków	Praca główna	Praca dodatkowa
do 50	6,5%	17,7%
51-100	9,9%	21,6%
101-200	16,7%	23,7%
201-300	17,5%	14,4%
301-400	9,8%	22,6%
401-500	9,6%	0%
501-600	4,1%	0%
601-700	6,8%	0%
701-800	7,1%	0%
powyżej 800	12,0%	0%

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Osoby podejmujące się pracy nierejestrowanej jako zajęcia dorywczego miesięcznie dorabiały w ten sposób do 400 zł. Najwięcej badanych określiło swój dodatkowy dochód z pracy w szarej strefie na poziomie 101-200 zł. Podobny odsetek osób deklarowało, iż podejmując się dodatkowego zajęcia "na czarno" zarobiło dzięki temu dodatkowe 300-400 zł w skali miesiąca. Prawie 40% badanych osób dorabiało w ten sposób do 100 zł miesięcznie.

Biorąc pod uwagę wiek pracownika podejmującego się pracy nierejestrowanej, statystycznie najwięcej mogły w 2004 roku zarobić osoby w wieku od 25 do 34 lat, dla których praca w szarej strefie była głównym źródłem dochodów. Najmniej natomiast zarabiały osoby, które ukończyły 60 lat, dla których praca "na czarno" była jedynym zajęciem zarobkowym - ich zarobki wynosiły przeciętnie 128,57 zł miesięcznie. Najwięcej dorabiali sobie w 2004 roku ludzie z przedziału wiekowego 25-34 lata. Podejmując dodatkowe zajęcia, zarabiali w szarej strefie średnio ok.323 zł miesięcznie. Pracując na czarno, sporo "dorobić" sobie mogli ludzie młodzi (15-24 lata) - ich przeciętne, miesięcznie wynagrodzenie wynosiło 310 zł. Jeżeli jednak dla tej grupy wiekowej praca "na czarno" była zajęciem głównym, wysokość średnich zarobków wzrastała do poziomu 423,71 zł. Średni dochód z pracy w szarej strefie osób w przedziale wiekowym 35-44 lata był równy 363,17 zł miesięcznie. Niemal o połowę mniej otrzymywały osoby w tym samym wieku, dla których praca "na czarno" była zajęciem dorywczym. Jeżeli praca w szarej strefie była zajęciem głównym, osoba z tego przedziału wiekowego otrzymywała wynagrodzenie w wysokości ok.464 zł. Starsi pracownicy, w wieku od 45 do 59 lat pracując "na czarno" zarobili w 2004 roku ok. 370 zł w skali miesiąca. Jeżeli praca nierejestrowana była dla nich głównym zajęciem, wartość ta była wyższa o ponad 25 zł, przy pracy dorywczej natomiast spadała do 330,77 zł.

Tabela 2. Wysokość wynagrodzenia pracowników szarej strefy w Polsce w roku 2004,
ze względu na wiek pracowników oraz charakter pracy nierejestrowanej
(praca główna lub dodatkowa).

Wiek	Średni dochód	Praca główna	Praca dodatkowa
15-24	400,88	423,71	309,54
25-34	480,21	583,59	322,82
35-44	363,17	463,85	183,26
45-59	369,82	395,58	330,77
powyżej 60	131,20	128,57	134,55

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Analizując wysokość wynagrodzenia w szarej strefie pod względem wykształcenia pracowników można stwierdzić, iż w 2004 najwięcej, bo 512,86 zł miesięcznie, zarabiały osoby z wykształceniem zawodowym. Dla osób tych praca nierejestrowana stanowiła zwykle główne zajęcie zarobkowe. Pracownik z takim wykształceniem, który podjął pracę nierejestrowaną, aby "dorobić" otrzymywał wynagrodzenie równe 422,29 zł miesięcznie. Miesięczne wynagrodzenie pracownika z wykształceniem średnim wynosiło średnio 422,67 zł, ale pod warunkiem, że praca "na czarno" była jego głównym źródłem dochodów. Jeżeli była metodą na "dorobienie" do pensji, średnie wynagrodzenie wynosiło wówczas już niecałe 340 zł. Osoby z wykształceniem wyższym pracujące "na czarno", otrzymywały średniomiesięczne wynagrodzenie równe 286,18 zł. W przypadku, kiedy praca w szarej strefie była ich główną pracą, zarobki rosły do 360 zł. Przy zajęciu dodatkowych można było z wyższym wykształceniem zarobić ok.240 zł miesięcznie. Niskie wynagrodzenie osób z wyższym wykształceniem wiąże się też z faktem, iż ta grupa podejmuje się pracy nierejestrowanej stosunkowo rzadko. Dla osób po studiach praca "na czarno" wyjątkowo rzadko także stanowi zajęcie główne. Praca nierejestrowana w przypadku osób z najniższym wykształceniem pozwalała osiągnąć dochód około 380 zł, w przypadku, gdy była to główne źródło dochodu. Taki pracownik mógł z kolei dorobić "na czarno" 313,36 zł w skali miesiąca.

Tabela 3. Wysokość wynagrodzenia pracowników szarej strefy w Polsce w roku 2004,
ze względu na poziom wykształcenia pracowników oraz charakter pracy nierejestrowanej
(praca główna lub dodatkowa).

Wykształcenie	Policealne i wyższe	Średnie zawodowe i ogólnokształcące	Zasadnicze zawodowe	Gimnazjalne i niższe
Średni dochód	286,18	393,65	422,29	362,86
Praca główna	360,53	422,67	512,86	378,88
Praca dodatkowa	239,10	337,50	249,51	313,36

Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS z 2004 r.

Udział dochodu z pracy nierejestrowanej w dochodzie ogólnym

Ogólnie, im niższe wynagrodzenie za pracę nierejestrowaną, tym mniejszy jego udział w całości dochodu. 15,2% badanych zadeklarowało, iż wynagrodzenie za pracę nierejestrowaną nie stanowiło nawet 10% całości ich dochodu. Dla co dziesiątego pracownika szarej strefy zarobki osiągane dzięki pracy nierejestrowanej stanowiły od 11% do 25% ogółu wynagrodzenia. 12,8% szacowało, iż udział wynagrodzenia za pracę "na czarno" w ogólnym dochodzie zawierał się w 2004 roku w przedziale 26% do połowy. Ponad 58% deklarowało, iż zapłata za pracę nierejestrowaną stanowiła od 76% do całości miesięcznych dochodów. Ponad 65% osób zarabiającym "na czarno" miesięcznie mniej niż 50 zł określało tę część zarobków na mniej niż 10% ogółu dochodów. Dla większości pracowników zarabiających ponad 600 zł, praca "na czarno" stanowiła główne źródło utrzymania. Nieco ponad 12% zarabiających w przedziale 401-500 zł szacowało, iż wynagrodzenie płynące z pracy nierejestrowanej stanowiło od 26 do 50% całych dochodów. Ponad 87% zarabiających na tym poziomie deklarowało, iż zarobki te stanowiły od 76% do całości ogólnego dochodu. Średnio 44,6% osób, które miesięcznie osiągały zarobki rzędu 51-100 zł szacowało, iż płaca za pracę "na czarno" stanowiła mniej niż 1/10 całości ich dochodów.