Dlaczego kobiety w USA pracują dłużej niż w Polsce?
Analiza trendów i uwarunkowań przedłużonej aktywności zawodowej kobiet

Amerykańskie badania, w szczególności ujęte w książce „Women Working Longer” pod redakcją Claudii Goldin i Lawrence’a Katza, wskazują, że jedną z głównych przyczyn przedłużonej aktywności zawodowej kobiet w USA są zmiany pokoleniowe. Kobiety urodzone w latach 1940–1960 weszły na rynek pracy w innym momencie historycznym niż ich matki i babki, częściej pracowały w wieku 25–54 lat, miały dłuższe i bardziej ciągłe kariery, częściej kończyły studia wyższe i deklarowały większe przywiązanie do pracy jako istotnego elementu własnej tożsamości. Dziś te kobiety, dobrze wykształcone, z długim stażem i kapitałem zawodowym, najczęściej kontynuują zatrudnienie po sześćdziesiątce. W Polsce również obserwujemy wzrost wykształcenia wśród kobiet, ale nie przełożyło się to jeszcze na podobną zmianę wzorców aktywności zawodowej w starszym wieku.

Na różnice w poziomie zatrudnienia kobiet 60+ wpływa również struktura systemów emerytalnych. W USA bodźce ekonomiczne do kontynuowania pracy są wyraźnie silniejsze. Wiek uprawniający do pełnych świadczeń z programu Social Security jest systematycznie podnoszony, a wcześniejsze przejście na emeryturę wiąże się z obniżeniem świadczeń. Z kolei każdy dodatkowy rok pracy przynosi zauważalne korzyści finansowe. W Polsce mechanizmy te są słabsze: świadczenie emerytalne rośnie tylko nieznacznie za każdy dodatkowy rok pracy, a osoby kontynuujące zatrudnienie po osiągnięciu wieku emerytalnego podlegają nadal pełnemu oskładkowaniu. To oznacza, że z punktu widzenia pracownika korzyść z dalszej pracy może być niewielka, zwłaszcza przy braku elastycznych form zatrudnienia i wysokim poziomie zmęczenia zawodowego.

Kolejnym czynnikiem różnicującym podejście do pracy w późniejszym wieku jest sytuacja rodzinna. W USA rosnąca liczba rozwodów, także wśród osób w średnim i starszym wieku, osłabiła dominację tradycyjnego modelu „żywiciela rodziny”. Kobiety nie mogą już liczyć na stabilne zabezpieczenie ze strony męża ani podczas trwania małżeństwa, ani po jego zakończeniu. Z tego względu coraz częściej starają się budować własne uprawnienia emerytalne i niezależność ekonomiczną. W Polsce również rośnie liczba rozwodów wśród kobiet 50+, jednak instytucje państwowe jak możliwość dziedziczenia części emerytury po zmarłym małżonku nadal premiują pasywność zawodową kobiet i utrwalają ich zależność ekonomiczną od partnera.

Istotnym, a często niedostrzeganym aspektem ograniczającym aktywność zawodową kobiet jest opieka nad osobami starszymi. W USA coraz więcej kobiet po 50. roku życia opiekuje się nie tylko wnukami, ale także starzejącymi się rodzicami, co znacząco wpływa na ich możliwości zawodowe. Choć w USA dostęp do usług opiekuńczych jest szerszy niż w Polsce, problem ten i tak wpływa na decyzje zawodowe wielu kobiet. W Polsce sytuacja jest jeszcze trudniejsza: system usług opieki długoterminowej jest niedofinansowany i słabo rozwinięty, szczególnie w mniejszych miejscowościach. Kobiety w wieku 55–65 lat często pełnią rolę nieformalnych opiekunek, co czyni kontynuację zatrudnienia logistycznie niemożliwą. Do tego dochodzi silna presja kulturowa, zgodnie z którą to kobieta a nie jej brat powinna zająć się schorowanym rodzicem.

Kolejna różnica dotyczy sektorów zatrudnienia i związanych z nimi przywilejów. W USA nauczycielki i urzędniczki mogą korzystać z korzystnych, zawodowych systemów emerytalnych, które umożliwiają wcześniejsze zakończenie pracy bez większych strat finansowych. Podobnie jest w Polsce przywileje zawodowe, Karta Nauczyciela czy wcześniejsze okresy składkowe umożliwiają wielu kobietom z sektora publicznego wcześniejsze przejście na emeryturę. W rezultacie to właśnie sektory, które często oferują najlepsze warunki pracy (np. edukacja, administracja), cechują się najniższą aktywnością zawodową kobiet po 60. roku życia. Z kolei kobiety zatrudnione w sektorze prywatnym, pozbawione podobnych przywilejów, pozostają aktywne dłużej, choć często nie z wyboru, lecz z konieczności.

Analiza doświadczeń amerykańskich wskazuje, że wydłużenie aktywności zawodowej kobiet nie jest skutkiem jednej reformy, lecz efektem złożonego splotu czynników: przemyślanej polityki emerytalnej, zmieniających się norm społecznych, wysokiego poziomu wykształcenia i satysfakcji z pracy, a także szerokiego dostępu do elastycznych form zatrudnienia. Kobiety w USA mają nie tylko motywację, ale i realną możliwość kontynuowania kariery zawodowej po 60. roku życia. W Polsce te warunki nie są spełnione, nie istnieją odpowiednie bodźce systemowe, a infrastruktura rynku pracy i opieki nad osobami zależnymi jest dalece niewystarczająca.

Jeśli Polska rzeczywiście chce zwiększyć aktywność zawodową kobiet w wieku 60+, potrzebne są zmiany strukturalne. Po pierwsze, system emerytalny powinien premiować dłuższą pracę nie tylko symbolicznie, ale realnie, zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym. Po drugie, konieczne jest upowszechnienie elastycznych form pracy, w tym możliwości pracy w niepełnym wymiarze godzin, pracy zdalnej czy stopniowego przechodzenia na emeryturę. Po trzecie, państwo musi wziąć na siebie większą odpowiedzialność za opiekę nad osobami niesamodzielnymi, nie tylko przez budowę instytucji całodobowych, ale przede wszystkim poprzez rozwój lokalnych usług środowiskowych. I wreszcie, inwestycja w rozwój zawodowy kobiet 55+, w tym możliwość przekwalifikowania i udziału w kursach doszkalających, to warunek konkurencyjności tej grupy na rynku pracy.

Nie mniej istotna jest zmiana społecznej narracji. Kobieta po sześćdziesiątce powinna być postrzegana nie tylko jako emerytka czy babcia, ale także jako ekspertka, mentorka i pełnoprawna uczestniczka rynku pracy. Wydłużenie aktywności zawodowej kobiet to nie tylko wyzwanie związane ze starzeniem się społeczeństwa, to także ogromna szansa społeczna i gospodarcza. Aby ją wykorzystać, nie wystarczy apel o dłuższą pracę, potrzebne są konkretne polityki, które uznają wartość kobiet 60+ i stworzą warunki, by ich potencjał nie był marnowany.