Wynagrodzenia i warunki zatrudnienia skazanych na karę pozbawienia wolności

Warunki zatrudniania osób odbywających kary w więzieniach reguluje Kodeks karny wykonawczy z 6 czerwca 1997 roku oraz Ustawa z dnia 28 sierpnia 1997 roku o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności. Prawdziwą jednak „rewolucję” dokonały przepisy wprowadzone w 2011 roku.

Zgodnie z literą prawa, skazanemu zapewnia się „w miarę możliwości świadczenie pracy”. Oznacza to między innymi, że pierwszeństwo w tej kwestii mają przede wszystkim więźniowie o trudnej sytuacji materialnej, osobistej i rodzinnej oraz ci, którzy mają zobowiązania w postaci świadczeń alimentacyjnych. Jest także dodatkowe obostrzenie dla odbywających kary dożywotniego pozbawienia wolności w zakładach zamkniętych – im prawo do pracy poza zakładem karnym nie przysługuje.

Praca więźnia nie zawsze musi być wynagradzana. Na wniosek skazanego może on z własnej woli podjąć nieodpłatne zatrudnienie (przy pracach publicznych, pracach na cele charytatywne czy pracach na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej). Ponadto za prace na rzecz Służby Więziennej lub prace porządkowe na rzecz samorządu terytorialnego nieprzekraczające 90 godzin w miesiącu również nie przysługuje wynagrodzenie. Poza wymienionymi, praca więźnia jest odpłatna.

Do tej jednak pory najwięcej zastrzeżeń, wbrew pozorom budziła praca, za którą przysługiwało wynagrodzenie.

Przed 8 marca 2011

Do początku 2011 roku obowiązywały zasady wynagradzania wprowadzone przez ustawę Kodeks karny z 1997 roku. Zgodnie z jej treścią, więźniowi, który zatrudniony jest w pełnym wymiarze godzin przysługiwało wynagrodzenie w wysokości „co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę”.

W przypadku zatrudnienia w niepełnym wymiarze, płacę naliczano proporcjonalnie do wypracowanych godzin. Dla skazanych zatrudnionych przy pracach porządkowych oraz pomocniczych, wykonywanych na rzecz jednostek organizacyjnych służby więziennej stawki płac (zgodnie z tabelą płac z Rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 9 lutego 2004 roku) wynosiły od 50% do 75% minimalnego wynagrodzenia – w zależności od stanowiska, kwalifikacji etc.

Po 8 marca 2011

8 marca 2011 roku weszła w życie nowelizacja ustawy Kodeks karny wykonawczy o zatrudnieniu osób pozbawionych wolności. Zgodnie z jej treścią, wynagrodzenie więźnia pracującego w pełnym wymiarze godzin musi być równe co najmniej wysokości obowiązującej płacy minimalnej. Ustawa ta jest odpowiedzią na orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego z 23 lutego 2010 roku mówiące o tym, że poprzednia forma wynagradzania za pracę osób skazanych była niezgodna z konstytucją. Płaca minimalna w 2011 roku wynosi 1 386 PLN. Od 1 stycznia 2012 roku jest to 1 500 PLN.

Analizując dane o średniej płacy skazanych, wyraźnie widać różnicę jaką wprowadziła nowelizacja. O ile w lutym 2011 roku wynosiła ona 542,96 PLN, to w kwietniu kwota ta podwoiła się do 961,47 PLN. Ponieważ akt prawny wszedł w życie 8 marca, wartości z pierwszego tygodnia tego miesiąca „zaniżyły” statystykę płac. Poza tym można stwierdzić, że średnie wynagrodzenia więźniów charakteryzują się względną stałością.



Wyrok Trybunału wzbudził wiele obaw o jego negatywny wpływ na zatrudnienie więźniów. Dotychczas obowiązujące przepisy były bardzo atrakcyjne dla przedsiębiorców, którzy niskim kosztem werbowali pracowników. Argumenty o tym, że przedsiębiorcom przestanie się opłacać zatrudnianie skazanych, okazały się słuszne. Jak pokazują dane, do listopada 2010 roku liczba więźniów pobierających wynagrodzenie za pracę stale rosła, zaś tych pracujących nieodpłatnie pozostawała względnie stała. Od grudnia 2010 roku liczba opłacanych skazanych zaczęła spadać (tendencja ta ustabilizowała się w momencie wejścia w życie nowelizacji) na rzecz tych zatrudnionych nieodpłatnie.



Faktem jest, że wynagrodzenie więźniów w stosunku do lat poprzednich wzrosło niemal dwukrotnie. Da się jednak zaobserwować, że nie pozostało to bez wpływu na liczbę pracujących. O ile w 2008 roku stosunek więźniów pobierających wynagrodzenie za pracę do tych pracujących nieodpłatnie wynosił prawie 3:1, o tyle w roku 2011 proporcje te się wyrównały, a nawet liczba tych drugich zaczęła przewyższać zatrudnionych odpłatnie.

Netto a „na rękę”

Przy omawianiu tematu płac więźniów należy pamiętać, że są oni wynagradzani w inny sposób niż „tradycyjni” pracownicy.

Zgodnie z treścią Ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych, więźniów obejmują składki na obowiązkowe ubezpieczenia społeczne (emerytalne – 9,76%, rentowe – 1,5%). Obowiązują ich jednak także „specyficzne” składki – na Fundusz Pomocy Postpenitencjarnej oraz na Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy.

Pomoc postpenitencjarna (Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 22 kwietnia 2005 roku) przysługuje osobom pozbawionym wolności, ich rodzinom oraz osobom pokrzywdzonym przestępstwem i ich rodzinom. Stanowi ona szczególną formę kompleksowej pomocy socjalnej. Wcześniej na rzecz Funduszu z pensji więźnia potrącane było 20% wynagrodzenia, nowe przepisy ustalają wysokość składki na 10% (zwiększeniu ulega jednak podstawa wyliczeń, stąd też kwota potrącenia pozostaje bez zmian – 138,60 PLN). Ponadto, zgodnie z treścią Kodeksu karnego wykonawczego, 25% wynagrodzenia za pracę przeznaczane jest na Fundusz Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy.

Wynagrodzenie przypadające to inaczej kwota pozostała po odliczeniu składek na ubezpieczenia społeczne i wymienione fundusze. Stanowi ona podstawę do naliczenia zaliczki na podatek dochodowy od osób fizycznych – po jego odjęciu pozostaje wynagrodzenie netto. Zakładając, że więzień dostaje wynagrodzenie w wysokości płacy minimalnej, wynagrodzenie przypadające wynosi wtedy niecałe 745 PLN.

Dodatkowo z wypłaty skazanego odkładana (i każdorazowo kumulowana) jest pewna kwota wynagrodzenia, która przekazana mu będzie w chwili zwolnienia z zakładu karnego (akumulacja czy tzw. „żelazna kasa”). Jest ona gromadzona do pewnej wysokości (zwykle jednego przeciętnego wynagrodzenia pracownika).

Po wszystkich odliczeniach, do dyspozycji skazanego pozostaje 519,31 PLN. Faktem jest jednak, że wolna od egzekucji jest część wypłaty skazanego odpowiadająca 10% jednego przeciętnego wynagrodzenia pracowników.

Więzienne „benefity”

Trudno w przypadku skazanych mówić o benefitach, niemniej jednak przysługują im pewnego rodzaju uprawnienia.

Pierwszym i najważniejszym jest prawo do urlopu (po rocznym stażu pracy) w wysokości 14 dni. Oczywiście w ramach urlopu nie może on pojechać w Alpy, ale może korzystać z praw: do dłuższego (lub dodatkowego) widzenia, dodatkowego zakupu artykułów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym, dłuższych spacerów i pierwszeństwa (lub częstszego udziału) w zajęciach kulturalnych i sportowych. Zakres tych uprawnień zależy od decyzji dyrektora danego zakładu karnego.

Poza tym możliwe są świadczenia w ramach wspomnianej wcześniej pomocy postpenitencjarnej. Ich wysokość za rok 2010 jest zaprezentowana w tabeli.



Trudno jednoznacznie ocenić skutki wyroku Trybunału Konstytucyjnego. Faktem jest, że wynagradzanie więźniów poniżej płacy minimalnej było niezgodne z konstytucją. Niemniej jednak, jak pokazuje doświadczenie, pracodawcy traktowali skazanych raczej jako tanią siłę roboczą. Niegdyś więźniów wynagradzanych było prawie trzykrotnie więcej od tych niepobierających wynagrodzenia. W chwili obecnej liczba skazanych pracujących „za darmo” jest wyższa. Tanią siłą pozostają nadal, okazuje się jednak, iż dla przedsiębiorców „za mało” tanią.